تحليلي درباره اهداف قيام امام حسين

«استاد مهدي مهريزي»[1]

چكيده

يكي از مباحث مهم در بررسي قيام عاشورا، شناخت اهداف امام حسين علیه السلام است كه اين بررسي در تحليل رفتار امام و نيز الگوگيري نقش دارد.

در اين مقاله نخست چهار مطلب به عنوان پيش‏فرض بررسي اهداف مطرح شده و به مباحثي از قبيل اهداف كلي امامت و خلافت، علم ائمه به غيب و آگاهي امام حسين علیه السلام از شهادت خويش اشاره شده است. سپس سه نكته را به عنوان روش تحليل و استخراج اهداف گوشزد كرده است.

در ادامه مقاله چهار ديدگاه درباره هدف قيام امام حسين علیه السلام تبيين شده است: شهادت‏طلبي، تشكيل حكومت، حفظ جان، و جمع ميان شهادت‏طلبي و تشكيل حكومت.

آن چه نويسنده در اين زمينه برگزيده، نظريه هدف‏مندي چند لايه است كه شواهد بسياري براي آن آورده و نقدهاي چهار نظريه ديگر بر آن وارد نيست.

كليدواژه‏ها: امام حسين علیه السلام، كربلا، عاشورا، اهداف قيام، امامت، شهادت‏طلبي، تشكيل حكومت، حفظ جان.

مقدمه

يكي از مباحث مهم در بررسي نهضت عاشورا، شناخت اهداف قيام امام حسين علیه السلام در اين حادثه بزرگ است. شناخت اين اهداف، نخست، در الگوگيري و دوم، در تحليل رفتار امام حسين علیه السلام و يارانش، نقش اساسي دارد.

توجّه به اهداف حادثه عاشورا و تلاش براي شناخت و تحليل آن، از قرن پنجم هجري به اين سو، كم و بيش و به صورت ضمني، مورد توجّه عالمان شيعه بوده است؛ ليكن تحليل اين حادثه عظيم، به شكل گسترده آن، بيشتر در دوران معاصر و هم‏زمان با شكل‏گيري جنبش‏هاي اجتماعي و مذهبي انجام گرفته و در اين فاصله زماني كوتاه، آراي متفاوتي عرضه شده است.

پيش از طرح ديدگاه‏ها در اين باره و تجزيه و تحليل آن‏ها، مي‏بايد نخست، پيش‏فرض‏ها و روش بحث را مشخّص كرد؛ چرا كه به نظر مي‏رسد بسياري از اقوال و ديدگاه‏هاي ارائه شده، قابل جمع هستند و منشأ اختلافات، به عدم شفّافيت پيش‏فرض‏ها و روش بحث برمي‏گردد.

بر اين اساس، مباحث اين تحليل، در ذيل چهار عنوان، ارائه مي‏گردد:

يك. پيش‏فرض‏ها در بررسي اهداف امام حسين علیه السلام؛

دو. روش بحث در تحليل و استخراج اهداف امام علیه السلام؛

سه. گزارش و نقد ديدگاه‏ها درباره اهداف امام علیه السلام؛

چهار. اهداف چند لايه قيام امام علیه السلام.

يك. پيش‏فرض‏ها

بي‏ترديد، قيام عاشورا و حركت امام حسين علیه السلام را نمي‏توان خارج از معتقدات و باورهاي مسلّم شيعه ـ كه برگرفته از قرآن و سنّت و تاريخ است ـ و نيز مسلّمات عقلي و عُقلايي، تحليل كرد. اين باورهاي مذهبي و مسلّمات عقلي و عقلايي، پيش‏فرض‏هاي ما را در اين مسئله، تشكيل مي‏دهند كه فهرستوار به مهم‏ترين آن‏ها، اشاره مي‏گردد:

1. اهداف كلّي امامت و خلافت الهي

شيعيان، در بحث اثبات امامت، علاوه بر احاديث مسلّم نقل شده از پيامبر خدا9، براي ضرورت امامت، به اموري استناد مي‏كنند كه آن‏ها را شئون امامت مي‏دانند؛ اموري همچون:

1. تبيين و تشريح قرآن و سنّت پيامبر خدا؛

2. تلاش براي حفظ و نگهداري دين از نابودي و انحراف؛

3. تلاش براي تحقّق دين؛

4. الگو بودن.

روشن است كه اين اهداف كلّي، بر سراسر زندگي امامان:، سايه افكنده است و تمام اقوال و افعال و حتّي حيات و ممات آن بزرگواران، در مسير تحقّق اين اهداف بوده است، گذشته از آن كه در متون فراواني كه در آن‏ها، ائمّه: به جايگاه خود اشاره كرده‏اند، اهدافي عالي براي خود ترسيم نموده‏اند، مانند اين روايت امام رضا علیه السلام در تبيين ابعاد امامت: «إِنَّ الإمَامَةَ زِمَامُ الدِّينِ وَنِظَامُ المُسْلِمِينَ، وَصَلاحُ الدُّنْيَا وَعِزُّ المُؤْمِنِينَ. إِنَّ الإمَامَةَ أُسُّ الإسْلامِ النَّامِي، وَفَرْعُهُ السَّامِي. بِالإمَامِ تَمَامُ الصَّلاةِ، وَالزَّكَاةِ، وَالصِّيَامِ، وَالحَجِّ، وَالجِهَادِ، وَتَوْفِيرُ الفَي‏ءِ وَالصَّدَقَاتِ، وَإِمْضَاءُ الحُدُودِ وَالأحْكَامِ، وَمَنْعُ الثُّغُورِ وَالأطْرَافِ. الإمَامُ يُحِلُّ حَلالَ اللَّهِ، وَيُحَرِّمُ حَرَامَ اللَّهِ، وَيُقِيمُ حُدُودَ اللَّهِ، وَيَذُبُّ عَنْ دِينِ اللَّهِ، وَيَدْعُو إِلَي سَبِيلِ رَبِّهِ بِالْحِكْمَةِ وَالمَوْعِظَةِ الحَسَنَةِ، وَالحُجَّةِ البَالِغَةِ....

الإمَامُ أمِينُ اللَّهِ فِي خَلْقِهِ، وَحُجَّتُهُ عَلَي عِبَادِهِ وَخَلِيفَتُهُ فِي بِلادِهِ، وَالدَّاعِي إِلَي اللَّهِ، وَالذَّابُّ عَنْ حُرَمِ اللَّهِ. الإمَامُ المُطَهَّرُ مِنَ الذُّنُوبِ، وَالمُبَرَّأُ عَنِ العُيُوبِ، المَخْصُوصُ بِالْعِلْمِ، المَوْسُومُ بِالْحِلْمِ، نِظَامُ الدِّينِ، وَعِزُّ المُسْلِمِينَ، وَغَيْظُ المُنَافِقِينَ، وَبَوَارُ الكَافِرِينَ... مُضْطَلِعٌ بِالْإمَامَةِ، عَالِمٌ بِالسِّيَاسَةِ، مَفْرُوضُ الطَّاعَةِ، قَائِمٌ بِأمْرِ اللَّهِU، نَاصِحٌ لِعِبَادِ اللَّهِ، حَافِظٌ لِدِينِ اللَّهِ؛[2] امامت، سررشته دين و نظام‏بخش مسلمانان و [موجب اصلاح و] آباداني دنيا و عزّت مؤمنان، و ريشه بالنده اسلام و شاخه برافراشته آن است. كمال نماز و زكات و روزه و حج و جهاد، و فراواني فَي‏ء و صدقات، و اجراي حدود و احكام، و مرزداري و حفظ سرحدّات، به [بركت] شناخت امام است. امام، حلال خدا را حلال و حرام خدا را حرام مي‏گرداند و حدود الهي را اجرا مي‏كند، و از دين خدا دفاع مي‏نمايد، و با حكمت و موعظه خوب و حجّت رسا، به راه خدا فرا مي‏خواند....

 امام، امين خدا در ميان آفريدگانش و حجّت او بر بندگانش، و جانشين او در سرزمين‏هاي اوست. امام، دعوت كننده به خدا، و مدافع حريم‏هاي خداست. امام، از گناهان، پاك و از عيب‏ها، مبرّاست. علم اختصاصي، به امام داده شده و به بردباري، نام‏بُردار است. امام، [موجب] نظام دين، عزّت مسلمانان، كم شدن منافقان و نابودي كافران است.... [امام] در رهبري، توانمند و در سياست، داناست. طاعتش واجب است. امام، قيام كننده به امر خدايU، خيرخواه بندگان خدا و نگهبان دين خداست.»

 از اين رو، هر حادثه‏اي در زندگي آنان، مي‏بايد با نگاه به اين اهداف عالي، تفسير شود و حادثه جان‏گداز عاشورا نيز از اين امر، مستثنا نيست.

2. علم ائمّه: به غيب

 آگاهي امامان: از غيبت، يكي از باورهاي قطعي و ضروري نزد شيعيان است. گرچه در اندازه و چگونگي آن، اختلاف نظرهاي اندكي وجود دارد؛ ولي در اصل آن، هيچ ترديدي نيست. البتّه شيعيان، اين آگاهي از غيب را به اذن خدا و در طول علم الهي و در رتبه انسان، جاي مي‏دهند. مستند اين باور و اعتقاد، روايت‏هاي فراواني است كه در مصادر حديثي نقل شده است.

3. مانع نبودن علم غيب از انجام دادن تكاليف ظاهري

 يكي از مسائلي كه سبب لغزش و مغالطه در اين مبحث شده، توجّه نكردن به اين نكته است كه علم غيب، مانع از انجام دادن تكاليف ظاهري نيست. به تعبير ديگر، پيامبر9 و امامان:، از علم غيب، برخوردار بودند؛ ولي هرگز آن علم را مبناي انجام دادن تكاليف، قرار نمي‏دادند. پيامبر خدا9 در قضاوت‏ها و داوري‏ها و نيز رفتن به ميدان نبرد و جنگ، به ظاهر، عمل مي‏نمود و مي‏فرمود: «إِنَّمَا أقْضِي بَيْنَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ وَالأيْمَانِ وَبَعْضُكُمْ ألْحَنُ بِحُجَّتِهِ مِنْ بَعْضٍ، فَأيُّمَا رَجُلٍ قَطَعْتُ لَهُ مِنْ مَالِ أخِيهِ شَيْئاً فَإِنَّمَا قَطَعْتُ لَهُ بِهِ قِطْعَةً مِنَ النَّارِ؛[3] من در ميان شما، به بيّنه‏ها (دلايل و گواهان روشن) و سوگندها داوري مي‏كنم. برخي از شما در استدلال، گوياتر از ديگري است. اگر من [به سبب ادلّه ظاهري كه در واقع، مخدوش بوده‏اند به كسي مالي را از اموال برادرش دادم، در واقع، قطعه‏اي از آتش را به او داده‏ام.»

 اگر چنين نباشد، توجيه رفتن پيامبر9 به سوي مكّه و مُحرِم شدن ايشان و منجر شدن آن به صلح حديبيه، جريان جنگ اُحُد و ... و بسياري از كارهاي ديگر ايشان، دشوار خواهد بود.

 به سخن واضح‏تر، پيشوايان ديني در امور اجتماعي و روابط بين انسان‏ها، راه‏هاي متعارفِ دانش و آگاهي را مبنا قرار مي‏دادند و از آگاهي‏هاي غيبي خويش، هرگز استفاده نمي‏كردند. آنان فقط گاهي براي اظهار معجزه يا كرامت، چنين مي‏نمودند و اين، روش معمول و متعارف آنان نبود.

 علّامه محمّدباقر مجلسي، در جلاء العيون و نيز در رساله‏اي كه درباره حكمت شهادت امام حسين علیه السلام تدوين كرده، نوشته است: «شبهه‏اي كه در خاطر عوام است كه ايشان با وجودي كه مي‏دانست كه شهيد خواهد شد، چرا به صحراي كربلا رفت و اهل بيتِ خود را برد؟، اين شبهه، چندين پاسخ دارد: پاسخ مُجملش آن است كه احوال پيشوايان دين را [در موضوع علم غيب و اطّلاع بر قضا و قدر] به احوال خود، قياس نبايد كرد و تكليف ايشان، تكليفي ديگر است، و اگر جمعي كه بر اسرار قضا و قدر حق تعالي مطّلع‏اند، تكليف ايشان در اين باب، مانند تكليف ما باشد و توان رفع آن قضاهايي را كه بر آن‏ها مطّلع گرديده‏اند، از خود بكنند، بايد كه هيچ قضايي در ايشان، جاري نگردد و به هيچ بلايي مبتلا نشوند و همه امور، موافق خواهش بدني ايشانْ واقع شود، و اين، خلافِ مصلحت عليم قدير است.

 پس بايد كه ايشان به علم واقع، مكلّف نباشند و در تكاليف ظاهري با ساير مردم، شريك باشند، چنان كه ايشان در باب طهارت و نجاست اشيا و ايمان و كفر عباد، به ظاهر، مكلّف بودند؛ و اگر به علم واقع، مكلّف مي‏بودند، با هيچ كس نبايد معاشرت كنند و همه چيز را نجس بدانند و حكم به كفر اكثرِ عالم بكنند.... و هرگاه چنين باشد، پس امام حسين علیه السلام، به حسب ظاهر، مكلّف بود كه با وجود اعوان و انصار، با منافقان و كفّار، جهاد كند.»[4]

علّامه سيّد محمّدحسين طباطبايي نيز در رساله‏اي كه درباره علم غيب امام علیه السلام تدوين كرده و به صورت غير مستقيم، نقد برخي ديدگاه‏ها در زمينه هدف قيام امام حسين علیه السلام است، چنين مي‏نويسد: «از راه نقل، روايات متواتري است كه... امام علیه السلام از راه موهبت الهي، نه از راه اكتساب، به همه چيز، واقف و از همه چيز، آگاه است و هر چه را بخواهد، به اذن خدا، به اَدنا توجّهي مي‏داند...، [امّا] هيچ گونه تكليفي به متعلَّق اين گونه علم، از آن جهت كه متعلَّق اين گونه علم است و حتمي الوقوع مي‏باشد، تعلّق نمي‏گيرد و همچنين، قصد و طلبي از انسان با او ارتباط پيدا نمي‏كند....

 اين علم موهبتي امام علیه السلام، اثري در اعمال او و ارتباطي با تكاليف خاصّه او ندارد و اصولاً هر امر مفروض، از آن جهت كه متعلَّق قضاي حتمي و حتمي الوقوع است، متعلَّق امر يا نهي يا اراده و قصد انساني نمي‏شود....

 ظواهر اعمال امام علیه السلام را ـ كه قابل تطبيق به علل و اسباب ظاهري است ـ نبايد دليلِ نداشتن اين علم موهبتي و شاهدِ جهل به واقع گرفت، مانند اين‏كه گفته شود اگر سيدالشهدا علیه السلام، علمِ به واقع داشت، چرا حضرت مسلم علیه السلام را به نمايندگي خود، به كوفه فرستاد؟ چرا توسّط صيداوي، نامه به اهل كوفه نوشت؟ چرا خود از مكّه، رهسپار كوفه شد؟....

 پاسخ همه اين پرسش‏ها، از نكته‏اي كه تذكّر داديم، روشن است و امام علیه السلام در اين موارد و نظاير آن‏ها، به علومي كه از مجاري عادي و از شواهد و قرائن به دست مي‏آيد، عمل فرموده [است].»[5]

4. آگاهي امام حسين از شهادت خويش

بر اساس نقل‏هاي فراوان حديثي كه در كتب تاريخ و حديث، به گونه‏اي متواتر به دست رسيده است، امام حسين علیه السلام پيش از حركت به سمت مكّه و كربلا، از شهادت خويش، اطّلاع داشت. در اين متون، پيامبر خدا9، امام علي، حضرت فاطمه، امام حسن و خود امام حسين:، در مقاطع مختلف، از اين امر ياد كرده‏اند. كثرت اين متون، به اندازه‏اي است كه در صدور آن‏ها جاي ترديدي باقي نمي‏ماند. البتّه در بيشتر اين متون، زمان دقيق شهادت، مشخّص نشده است.

 دو. روش بحث در استخراج اهداف و تحليل آن‏ها

 براي بررسي ديدگاه‏ها و نيز انتخاب رأي برگزيده، علاوه بر پيش‏فرض‏ها ـ كه اصول موضوع و مسلّم اين بحث هستند ـ ، بايد به قواعد و روش استخراج هدف‏ها در پديده‏هاي اجتماعي ـ به ويژه آن‏جا كه صورت تاريخي به خود گرفته‏اند و در دايره رفتاري انسان‏هاي بزرگ و قُدسي جاي دارند ـ نيز پرداخته شود. اين اصول و قواعد، ما را بر آن مي‏دارند تا در بررسي، به همه ابعاد و زوايا بيشتر توجّه كنيم و از نگريستن تكْ ‏بُعدي بيرون بياييم. اينك به چند مورد از اين اصول و قواعد، اشاره مي‏كنيم:

 1. اهداف حركت امام حسين علیه السلام را از دو طريق، مي‏توان استخراج كرد: يكي شيوه كلامي و استفاده از اهداف كلّي امامت؛ و ديگري، مراجعه به سخنان و نامه‏هاي امام حسين علیه السلام و درست، آن است كه از هر دوي اين‏ها، استفاده گردد. توجّه به يكي از اين دو، سبب لغزش و انحراف در تحليل مي‏گردد.

 2. يكي از اموري كه سبب اختلاف نظر در مسئله اهداف امام علیه السلام شده است، توجّه نكردن به تفاوت «مقصد» و «مقصود» است. براي نمونه، آن كه به شهري مسافرت مي‏كند تا تجارتي انجام دهد يا مكان مقدّسي را زيارت كند، آن شهر، مقصد اوست؛ ولي مقصود او نيست. مقصود او تجارت يا زيارت است. در قيام عاشورا نيز، گرچه اين حادثه به شهادت ختم شد، ولي شهادتْ مقصد است، نه مقصود. بنا بر اين، اگر گفته شود كه امام حسين علیه السلام براي شهادتْ قيام نكرد، بلكه براي تشكيل حكومت و احياي سنّت پيامبر9 و اصلاح امور امّتْ قيام كرد، هرگز سخني بي‏جا نيست؛ چرا كه شهادت، مقصد است و مقصود، احياي سنّت و اصلاح امور است.

 3. همچنين بايد ميان اهداف يك حقيقت، و نتايج و آثار مترتّب بر آن، فرق گذاشت. امام حسين علیه السلام، براي رسيدن به اهدافي به شهادت رسيد و اگر پس از آن، انسان‏ها با عزاداري و گريه بر او، به كمالات معنوي برسند و از اجر اُخروي برخوردار گردند، نبايد عزاداري و گريستن و نتايج مترتّب بر آن را از اهداف قيام امام حسين علیه السلام برشمرد. بنا بر اين، آنان كه هدف قيام امام علیه السلام را شفاعت امّت و يا دستيابي به اجر اُخروي و آمرزش گناهان دانسته‏اند، گرفتار اين مغالطه شده‏اند.

 سه. ديدگاه‏ها درباره اهداف قيام امام حسين

 چنان كه در آغاز بحث اشاره شد، اعتنا و اهتمام مستقيم به مسئله اهداف قيام امام حسين علیه السلام، در دوران معاصر، جدّي شده است. در ميان آثار عالمان شيعه متقدّم، مطالبي از لا به لاي سخنان آنان استخراج مي‏شود[6] كه نشان مي‏دهد به صورت مستقيم به اين مسئله نپرداخته‏اند؛ ولي در دوران معاصر، اين مسئله به صورت جدّي مورد گفت و گو و بحث، قرار گرفته و نوشته‏هاي فراواني در اين زمينه، به نگارش در آمده است. ديدگاه‏ها و اقوالي كه در زمينه اهداف قيام امام حسين علیه السلام ارائه شده، عبارت‏اند از:

 1. امتناع از بيعت و تشكيل حكومت براي احياي اسلام؛[7]

 2. استقبال از شهادت؛[8]

 3. حفظ جان؛[9]

4. در ابتدا، تشكيل حكومت و سپس شهادت (بعد از كشته شدن مُسلم)؛ [10]

5. قصد شهادت با دعوت مردم به مقابله با حكومت يزيد براي تغيير وضع موجود؛[11]

6. تشكيل حكومت، با علمِ به شهادت؛[12]

 علیه السلام. ظاهر امر، تشكيل حكومت و باطن امر، استقبال از شهادت.[13]

مي‏توان گفت اين هفت ديدگاه، در حقيقتْ به چهار نظريه، بر مي‏گردد:

 1. نظريه شهادت‏طلبي؛

 2. نظريه تشكيل حكومت؛

 3. نظريه حفظ جان؛

 4. نظريه جمع بين دو نظريه اوّل و دوم، يعني شهادت‏طلبي و تشكيل حكومت (قولِ چهارم، پنجم، ششم و هفتم).

 مفاد سه ديدگاه اوّل، روشن است؛ امّا ديدگاه چهارم به بعد، با توجّه به مباني كلامي شيعه در اعتقاد به آگاهي امام علیه السلام از شهادت خويش، از يك سو، و سخنان امام علیه السلام و شواهد تاريخي در كوشش براي براندازي حكومت يزيد و تشكيل حكومت اسلامي، از سوي ديگر، شكل گرفته است و صاحبان اين ديدگاه‏ها، خواسته‏اند تا ميان اين دو حقيقت جمع كنند. اين جمع‏ها در چهار شكل، خود را نشان داده است:

 1. مرحله‏اي كردن قصد: ابتدا، قصد تشكيل حكومت و در ادامه، قصد شهادت (رأي استاد مطهّري)؛

 2. قصد مستقيم و غير مستقيم (رأي علّامه عسكري)؛

 3. تشكيل حكومت با علمِ به شهادت (رأي آيت اللَّه استادي)؛

 4. جنبه ظاهري و باطني (رأي آيت اللَّه فاضل و اشراقي).

 گفتيم كه هفت ديدگاه پيش‏گفته، در حقيقت به چهار نظريه برمي‏گردند. اينك نگاهي اجمالي به اين نظريه‏ها مي‏افكنيم:

1. نظريه شهادت‏طلبي

 از نظريه شهادت،[14] تا به حال، چند تفسير شده است كه گر چه برخي از آن‏ها ممكن است اكنون قائلي نداشته باشند، ولي توجّه اجمالي به آن‏ها مفيد است. از شهادت‏طلبي امام علیه السلام، چهار تفسير، صورت پذيرفته است و هر كدام، قائلاني دارد.

 الف. شهادت تكليفي

 منشأ اين تفسير، برخي روايات است كه از ميان آن‏ها، دو روايت از همه مشهورتر است:

 يكي، روايتي از امام صادق علیه السلام در الكافي كه بر اساس آن، هر امامي وظيفه‏اي دارد: «فَلَمَّا تُوُفِّي الحَسَنُ وَمَضَي فَتَحَ الحُسَيْنُ علیه السلام الخَاتَمَ الثَّالِثَ فَوَجَدَ فِيهَا أنْ قَاتِلْ فَاقْتُلْ وَتُقْتَلُ اُخْرُجْ بِأقْوَامٍ لِلشَّهَادَةِ لا شَهَادَةَ لَهُمْ إِلّا مَعَكَ؛[15] وقتي حسن علیه السلام در گذشت، حسين علیه السلام، مُهر سوم را باز كرد. ديد كه در آن نوشته شده: بجنگ و بكُش و كشته مي‏شوي. با گروهي براي شهادت، عازم شو. براي آنان، شهادتي جز با تو نيست.»

 و ديگري، روايتي است كه خواب امام حسين علیه السلام هنگام حركت از مكّه به كوفه را گزارش مي‏كند كه در آن آمده است: «يا حُسينُ! اُخرُج، فَإِنَّ اللَّهَ قَد شاءَ أن يَراكَ قَتيلاً!؛[16] اي حسين! عازم شو كه خداوند، خواسته تو را كشته ببيند.»

 برخي با استناد به اين روايات، قيام امام حسين علیه السلام را تكليفِ شخصي بر اساس دستوري خصوصي مي‏دانند كه طبق برنامه‏اي از پيش تعيين شده، امام علیه السلام مأمور به آن بود. به نظر اين عدّه، قيام امام حسين علیه السلام، طرّاحي غيبي داشته است؛ يعني دستِ غيب، نمايش‏نامه عاشورا را نوشته و امام علیه السلام، آن را اجرا كرده است و پس از او، امكان اقتدا به ايشان، وجود ندارد. بر اساس اين ديدگاه، قيام امام حسين علیه السلام استثنا بوده است، نه قاعده، و هرگز از استثنا نمي‏توان اصل ساخت. يكي از دانشوران مي‏نويسد: «در زمينه واقعه كربلا، جز تكليف شخصي، كلام ديگري نمي‏شود گفت.»[17]

و ديگري مي‏نويسد: «حسين علیه السلام، عالماً ادراكِ شهادت را تصميم عزم داد، به حكم مصلحتي كه سرّ آن را جز خداي، كس نداند.»[18]

و كس ديگري مي‏نويسد: «بيان آن (علّت شهادت امام حسين علیه السلام)، به حَسَب واقع... به غير معصوم، ممكن نيست؛ بلكه مثل ذات احديّت است و از دايره احاطه عقول مطلقاً خارج است. «كُلُّما مَيّزتُموهُ بِأَوْهامِكُم فِي أدَقِّ مَعانِيهِ فَهوَ مَخلوقٌ مِثلُكُمْ مَردودٌ إِلَيكُمْ؛ [يعني: هر چه را كه در وهم‏هايتان، در دقيق‏ترين معنايش تشخيص بدهيد، آفريده‏اي مانند شماست و به شما باز مي‏گردد].»[19]

عجيب اين‏كه علّامه مجلسي نيز مي‏نويسد: «اين مسئله (حكمت شهادت امام حسين علیه السلام)، در حقيقت، از فروع مسئله قضا و قدر است و نهي از تفكّر در اين مسئله، در احاديث بسياري وارد شده است. پس در اين باب تفكّر نكردن، احوط و اولي است.»[20]

 همچنين صاحب جواهر، درباره امام حسين علیه السلام مي‏گويد: «براي او تكليفي خاص بود كه بِدان، اقدام كرد و آن را انجام داد.[21]»[22]

ب. شهادت فِدْيه‏اي

 شهادت فِديه‏اي، به نظريّه مسيحيان درباره مصلوب شدن عيسي علیه السلام بي‏شباهت نيست، يعني همان‏گونه كه عيسي علیه السلام تن به صليب داد تا فداي گناهان انسان‏ها شود، امام حسين علیه السلام نيز به شهادت رسيد تا گناهان امّت را بشُويد و شفيع آنان شود. اين تفسير، تفسير مسيحي از قيام حسين علیه السلام است و هيچ مستندي در متون ديني ندارد. يكي از معتقدان به اين تفسير، مي‏گويد: «امام علیه السلام، مستجاب الدعوة است. پس اگر حضرت سيّدالشهدا علیه السلام مي‏خواست نفرين كند كه دشمنان او، مانند قوم عاد و ثمود هلاك شوند، پيش از آن‏كه بر او دست يابند، نفرين مي‏كرد و خداوند عالم ـ جلّ شأنه ـ همه را هلاك مي‏كرد؛ ولكن چون مي‏خواست كشته شود از براي اين‏كه مؤمنينِ اوّلين و آخرين، بر او جَزَع كنند و گريه و زاري نمايند و تمنّاي اين كنند كه كاش با او بودند و به فوز عظيم شهادت، فائز بودند تا به اين واسطه، گناهان ايشانْ آمرزيده شود و گريه و اندوه ايشان، كفّاره گناه ايشان باشد و اين گريه و اندوه، بدون شهادت چنين بزرگواري، صورت وقوع نمي‏يافت، پس در واقعْ، شهادت آن بزرگوار، كفّاره گناه جميع گناهكاران است.»[23]

 ملّا مهدي نراقي نيز مانند اين سخن را در كتاب مُحرِق القلوب، گفته و افزوده است: «امام حسين علیه السلام... براي رسيدن به شفاعت كبرا ـ كه مقتضي استخلاص همه محبّان و مواليان باشد ـ ، ... به شهادت راضي شد تا اين مرتبه، از براي او باشد و بدون شهادت، و صول به اين مرتبه، از براي او ممكن نبود؛ زيرا كه رفعِ كدورات معاصي امّت و شفاعت ايشان، موقوف بر خون و تألّم ايشان است.»[24]

 دكتر حميد عنايت نيز با استناد به برخي كتاب‏هاي اهل منبر، مانند محرق القلوب و رياض القدس، چنين نتيجه گرفته است: «شهادت امام حسين علیه السلام، ... بي‏شباهت به [بر] صليب كشيده شدن عيسي علیه السلام نيست. همان طور كه عيسي علیه السلام، خود را در محراب صليب، قرباني كرد كه بشريت را رستگار كند، امام حسين علیه السلام هم اجازه داد كه در صحراي كربلا، شهيد شود تا امّت اسلام را از گناه، تطهير كند.»[25]

ج. شهادت سياسي

مشهورترين تفسير از اهداف امام حسين علیه السلام، شهادت سياسي است و امروزه، در كتاب‏ها و سخنراني‏ها همواره اين تفسير، تبيين و تبليغ مي‏شود. تفسير ياد شده، در واقع، تحليلي سياسي از قيام امام حسين علیه السلام است و برخاسته از اسلام سياسي. پس از اين كه مسلمانان در عصر حاضر، به اسلام سياسي رسيدند و ابعاد سياسي دين در نگاه آنان برجسته شد، اين تفسير نيز از درون آن، استخراج شد.

سيّد هبة الدين شهرستاني، در اين باره مي‏گويد: «امام حسين علیه السلام مي‏دانست كه چه بيعت بكند و چه نكند، كشته خواهد شد، با اين تفاوت كه اگر بيعت نمايد، هم او كشته خواهد شد و هم مجد و آثار جدّ او از بين خواهند رفت؛ ولي اگر بيعت نكند، تنها او كشته مي‏شود؛ امّا در نتيجه، آرزوهاي او برآورده مي‏گردد و شعائر دين و شرفِ هميشگي، به دست خواهد آمد.»[26]

 همچنين، دكتر محمّد ابراهيم آيتي مي‏گويد: «ما مي‏دانيم كه امام حسين علیه السلام، اين خطبه [يعني خطبه: خُطَّ المَوتُ علي وُلْدِ آدم...] را پيش از روز هشتم ذي الحجّه و شايد روز هفتم آن ماه، در مسجد الحرام و در ميان انبوه حاجيان و زائران خدا، ايراد كرده است؛ در آن روز كه به حَسَب ظاهر، اوضاع سياسي امام حسين علیه السلام كاملاً مساعد بود و غالب مردم، چنان مي‏پنداشتند كه به زودي، يزيد كنار مي‏رود و خلافت او سقوط مي‏كند و امام علیه السلام به خلافت ـ كه حقّ اوست ـ مي‏رسد....

 مي‏خواهد بگويد تشخيص من كه حسين بن علي8 هستم، اين است كه جز با شهادت من و يارانم، نمي‏توان به نتيجه‏اي رسيد و كاري مفيد و سودمند و مثبت انجام داد.»[27]

او در جاي ديگر مي‏گويد: «امام علیه السلام از مكّه نرفت تا كشته نشود، از مكّه رفت تا اگر كشته مي‏شود، به صورتي باشد كه اسلام براي هميشه، از شهادت او بهره‏مند باشد.... امام علیه السلام با جمله «خُطّ المَوتُ علي وُلْدِ آدم»، يعني: «فرزند آدم، ناگزير بايد بميرد»، اشاره مي‏كند كه اصلاح فسادهاي اجتماعي و ديني در اين زمان، جز از طريق مرگ و شهادت، آن هم به دست كسي مانند من كه دخترزاده رسول خدايم، امكان‏پذير نيست. در اين خطبه، پيش از حركت از مكّه، همه‏اش سخن از شهادت است، سخن از مُردن است، سخن از افتادن به دستِ گرگ‏هاي گرسنه كربلاست.»[28]

 دكتر علي شريعتي نيز ـ كه يكي ديگر از معتقدان به اين انديشه است ـ مي‏گويد: «در برابر همه جمعيت حاج كه از سراسر كشورهاي اسلامي آمده‏اند، اعلام مي‏كند: من به سوي مرگ مي‏روم: «خُطَّ المَوتُ عَلي وُلدِ آدَمَ مَخَطَّ القِلادَةِ عَلي جيدِ الفَتاةِ؛ مرگ براي فرزندان آدم، همانند گردن‏بند بر گردن دختران است.» كسي كه مي‏خواهد قيام سياسي بكند، اين‏گونه سخن نمي‏گويد. مي‏گويد: مي‏زنيم، مي‏كُشيم، پيروز مي‏شويم، دشمن را نابود مي‏كنيم؛ امّا حسين علیه السلام....»[29]

شريعتي، همچنين به دو گونه شهادت در اسلام، اعتقاد دارد: «اساساً در اسلام، شهادت، يك حكم مستقل است، مانند: صلاة، صيام، جهاد، در حالي كه به نظر عموم، شهادت براي مجاهدِ در راه دين، يك حالت و يك سرنوشت است...؛ امّا آنچه را من به عنوان يك اصل در كنار جهاد، نه در ادامه جهاد و نه به عنوان درجه‏اي كه مجاهد... پيدا مي‏كند، مطرح مي‏كنم، ... شهادت خاصّي است كه حسين علیه السلام، مظهر آن است....[30] شهادت، مرگي نيست كه دشمن ما بر مجاهد، تحميل كند. شهادت، مرگِ دلخواهي است كه مجاهد با همه آگاهي... خود، انتخاب مي‏كند.»[31]

«شهادت حمزه‏اي، عبارت است از ... كشته شدن مردي كه آهنگِ كشتن دشمن كرده است...؛ امّا شهادت حسيني، كشته شدن مردي است كه خود براي كشته شدن خويش، قيام كرده است.»[32]

د. شهادت اُسطوره‏اي

 برخي از نويسندگان معاصر، بر اين عقيده‏اند كه شهادت امام حسين علیه السلام را نبايد امري سياسي ديد و آن را از حالت اسطوره‏اي و راز و رمزداري خارج كرد تا دايره تأثيرگذاري‏اش، تنها به گروهي اندك محدود گردد؛ بلكه بايد آن را اسطوره‏اي ديد تا تأثيرگذاري‏اش از زمان خطّي متناهي، به دايره زمان حلقوي نامتناهي برگردد.

 اينان، البتّه شاهدي بر تفسيرشان اقامه نكرده‏اند. به اين سخن بنگريد: «در واقع، با ايدئولوژي كردن مذهب، از آن، هتكِ تقدّس مي‏شود. سرمايه اساطيري را بر سرِ زمان به سودا مي‏نهد، از آن‏ها اساطير سياسي مي‏سازد، از آن‏ها اسطوره‏زُدايي مي‏كند و آن‏ها را در امور اين‏جهاني خرج مي‏كند. بگذاريد برايتان مثالي عيني بياورم. واقعه كربلا، داراي معنايي اساطيري است. مفهوم شهيد در انگاره امام حسين علیه السلام ـ كه در صحراي كربلا جنگيد و در ماه محرّم 61 هجري به شهادت رسيد ـ تجلّي مي‏يابد. غالب رواياتي كه اين ماجرا را حكايت مي‏كنند، بر زاويه عاطفي و تمثيلي اين فاجعه، تأكيد دارند. در تعبيرهاي جديد، مثلاً در تفسير نجف‏آبادي، برعكس، كوشش شده است تا اين درام، از جنبه تاريخي، تفسير شود. امام حسين علیه السلام، ديگر يك چهره اسطوره‏اي يا نمونه مجسّم شهيد نيست كه با ريخته شدن خون ناحقّش [يعني با ريخته شدن خونش به ناحق] به دست اشقيا، ما را رستگار مي‏كند؛ بلكه يك شخصيّت تاريخي است كه به خاطر آرمان سياسي‏اش مي‏ميرد. جاي زمانِ حلقوي اسطوره شهيد را زمانِ خطّي مبارزات مي‏گيرد.»[33]

 ممكن است گفته شود كه اين، تعبيري ديگر از شهادتِ فِديه‏اي است؛ ولي از آن رو كه خاستگاه اين دو، متفاوت است، يكي دانستن آن‏ها دشوار است.

 2. نظريه تشكيل حكومت

 گروهي از عالمان بزرگ شيعه، مانند شيخ مفيد و سيّدِ مرتضي، و نيز برخي از عالمان معاصر، بر اين عقيده‏اند كه امام حسين علیه السلام براي تشكيل حكومت، قيام كرد. اينان، چنين باور دارند كه امام حسين علیه السلام، نخست براي امتناع از بيعت با يزيد بن معاويه، از مدينه به سوي مكّه حركت كرد و آن گاه كه مُسلم بن عقيل، حمايت مردم كوفه را به وي گزارش داد، به قصد تشكيل حكومت و احياي سنّت پيامبر خدا9 به سوي كوفه حركت كرد.

 شيخ مفيد، در المسائل العُكبريّة، ضمن سؤال و جوابي، هدف امام علیه السلام را مانند همه مجاهدان، پيروزي و مغلوب ساختن دشمن مي‏داند: «چرا حسين بن علي علیه السلام به كوفه رفت، در حالي كه مي‏دانست كوفيان، او را تنها مي‏گذارند و كمكش نمي‏كنند، و او در اين سفر، كشته مي‏شود؟

 امّا اين كه حسين علیه السلام مي‏دانست كه كوفيان، او را تنها مي‏گذارند، علم قطعي به آن نداريم؛ زيرا نه دليل عقلي، و نه نقلي براي آن هست.»[34]

همچنين سيّدِ مرتضي، در كتاب تنزيه الأنبياء، ضمن سؤال و جوابي مي‏نويسد: «مسئله: اگر گفته شود: او چه دليلي براي بردن خانواده و خاندانش از مكّه به كوفه داشت، در حالي كه دشمنانش كاملاً بر آن جإ؛ذ مسلّط بودند و امير برگزيده يزيد در كوفه، دستش در امر و نهي، باز بود و امام علیه السلام، رفتار كوفيان را با پدر و برادرش ديده بود و مي‏دانست كه كوفيان، مردمي نيرنگ‏باز و خائن هستند، او چگونه با نظر همه يارانش براي رفتن به كوفه و نيز نظر ابن عبّاس كه مي‏گفت از رفتن، منصرف شود و نيز با نظر عبداللَّه بن عمر، آن هنگام كه با امام علیه السلام خداحافظي كرد و گفت: «تو را ـ اي كُشته ـ به خدا مي‏سپارم»، و نيز جز اين‏ها از كساني كه در اين باره سخن گفتند، مخالفت كرد؟

 علاوه بر اين، چرا وقتي امام حسين علیه السلام از كشته شدن مسلم بن عقيل ـ كه او را به عنوان طلايه‏دار فرستاده بود ـ مطّلع شد و زماني كه فريبكاري آن مردم را فهميد و مكر و حيله آنان را در يافت، بر نگشت؟ همچنين چگونه به خود، اجازه داد كه با تعدادي اندك، به جنگ با جمعيتي فراوان كه امكانات بسياري نيز داشتند برود؟ به علاوه، زماني كه ابن زياد به او پيشنهادِ امان داد تا با يزيد بيعت كند، چرا امان او را براي حفظ جان خود و جان همراهان و پيروان و علاقه‏مندانش نپذيرفت؟ چرا با دست خود، خود را به هلاكت انداخت، در حالي كه برادرش امام حسن علیه السلام، بدون اين گونه نگراني‏ها، حكومت را به معاويه سپرد؟ چه طور كار متفاوت اين دو، حمل به صحّت مي‏شود؟

 جواب [اين است كه] مي‏گوييم: دانستيم كه وقتي امام، ظنّ غالب پيدا كند كه با يك كار، به حقّ خود و برپايي آنچه به او واگذار شده مي‏رسد، برايش واجب است كه اقدام كند، هر چند آن كار، سختي و دشواري‏اي داشته باشد كه قابل تحمّل نباشد.

 سَرور ما اباعبداللَّه، به سوي كوفه نرفت، مگر پس از اطمينان يافتن از جانب كوفيان و عهد و پيمان‏هاي آنان، و پس از اين كه داوطلبانه و بدون اجبار و پيشاپيش، نه براي اجابت دعوت، به امام علیه السلام نامه نوشتند و درخواست كردند. نامه‏نگاري توسّط شخصيت‏هاي معروف و بزرگان و قاريان كوفه، در زمان معاويه و پس از قرار صلح ميان معاويه و امام حسن علیه السلام نيز اتّفاق افتاده بود؛ ولي ايشان، آن را رد كرده بود و در پاسخ، آنچه لازم بود، گفته بود و اينك، دوباره و پس از درگذشت امام حسن علیه السلام و در زمان معاويه، نامه نوشته بودند و امام [حسين] علیه السلام به آن‏ها وعده داده و اميدوارشان كرده بود، و آن زمان، روزگارِ سختي بود كه اميدي نبود. وقتي معاويه مُرد و نامه‏نگاري‏ها را بارِ ديگر شروع كرده و اعلام كردند كه گوش به فرمان هستند و مكرّر، درخواست نمودند و اشتياقْ نشان دادند، امام علیه السلام ديد كه آن‏ها بر نماينده يزيد چيره‏اند و به او كينه مي‏ورزند و او در برابر آنان، ناتوان است. لذا ظنّش قوي شد كه رفتن واجب است. بنا بر اين، انجام دادن آنچه با اجتهاد و بررسي به دست آورده بود، بر او متعيّن گرديد؛ امّا در محاسبه ايشان، اين نكته نبود كه كوفيان، نيرنگ مي‏زنند و حق‏طلبان، در ياري‏اش سستي مي‏ورزند و از كارهاي غريب و شگفت، آنچه روي داد، روي مي‏دهد.

 مسلم بن عقيل ـ كه رحمت خدا بر او باد ـ وقتي وارد كوفه شد، از بيشتر مردم، بيعت گرفت و وقتي عبيداللَّه بن زياد وارد كوفه شد، و بر اساس آنچه در تاريخ آمده، از مسلم و وارد شدنش به كوفه و اين‏كه او در منزل هاني بن عُروه مرادي ـ كه رحمت خدا بر او باد ـ است و شريك بن اعور هم در خانه هاني است، باخبر شد ابن زياد براي عيادت از شريك به منزل هاني آمد. شريك با مسلم توافق كرده بود كه ابن زياد را در همين ملاقات بكُشد، و چنين امكاني هم وجود داشت؛ امّا مسلم، اين كار را نكرد و پس از تمام شدن فرصت آن كار، دليل آورد كه چنين كاري، ترور است و پيامبر ـ كه درودهاي خدا بر او و بر خاندانش باد ـ فرموده است: «ايمان، راه ترور را بسته است.» اگر مسلم بن عقيل، ابن زياد را كشته بود ـ كه در توانش بود و با شريك توافق كرده بود ـ كار خاتمه مي‏يافت و حسين علیه السلام، بدون هيچ مانعي وارد كوفه مي‏شد و همگان، توانشان را در ياري او صرف مي‏كردند و همه كساني كه در دل، قصد ياري حسين علیه السلام را داشتند، گِرد او جمع مي‏شدند و در برابر دشمنانش از او پشتيباني مي‏كردند.

 همچنين، وقتي ابن زياد، هاني را زنداني كرد، مسلم بن عقيل با تعدادي از مردم كوفه، به سوي ابن زياد آمد و او را در كاخش محاصره كرد و راه نفس كشيدنش را بست و ابن زياد از ترس، درها را بست تا اين‏كه مأموراني را فرستاد و مردم را تطميع و تهديد كردند و آنان را از اطراف مسلم بن عقيل دور ساختند. مردم هم از او كنار كشيدند و بيشترشان، پراكنده شدند و تعداد اندكي با وي ماندند. او هم به ناچار برگشت، و شد آنچه شد.

 قصد ما از يادآوري اين سخن، اين بود كه اسباب پيروزي بر دشمن، روشن و پيشِ رو بود؛ ولي اتّفاقي بد، ماجرا را معكوس كرد، تا اين كه به انجام رسيد، آنچه رسيد.

 سرور ما اباعبداللَّه علیه السلام، وقتي خبر كشته شدن مسلم بن عقيل را دريافت كرد و به او پيشنهاد شد و تصميم گرفت كه باز گردد، فرزندان عقيل، برجَستند و گفتند: به خدا سوگند، ما باز نمي‏گرديم، مگر اين كه انتقام خون [پدر]مان را بگيريم، يا آنچه را كه پدرمان چشيد، ما هم بچشيم!

 امام علیه السلام فرمود: «پس از اين‏ها، ديگر زندگي خيري ندارد.» بعد، حُرّ بن يزيد و مردان همراهش ـ كه ابن زياد فرستاده بود ـ به حسين علیه السلام رسيدند و مانعِ بازگشت او شدند و او را واداشتند كه نزد ابن زياد برود و به فرمان او گردن نهد؛ ولي امام علیه السلام خودداري كرد و وقتي ديد كه راهي براي بازگشت يا راهي براي ورود به كوفه نيست، راه شام را پيش گرفت تا به نزد يزيد بن معاويه برود؛ چون مي‏دانست كه [رفتار] يزيد، نسبت به او، ملايم‏تر از ابن زياد و يارانش است. به آن سو در حركت بود كه عمر بن سعد با سپاهي گران، در برابر امام علیه السلام در آمد، و كار او هم چنان شد كه گفته و نوشته شده است. پس چگونه گفته مي‏شود كه آن امام، خود را به كشتن داد؟!

 نقل شده كه آن امام ـ كه درودها و سلام خدا بر او و خاندانش باد ـ به عمر بن سعد فرمود: «اجازه بدهيد به همان جايي كه از آن آمده بودم، برگردم و يا دستم را در دستان يزيد، پسرعمويم، بگذارم تا نظرش را درباره من بدهد، يا مرا به سرحدّي از سرحدّات مسلمانان بفرستيد تا من هم از مردم آن‏جا باشم. هر چه سود و زيان دارد، براي خودم.» عمر بن سعد، درخواست‏هاي امام علیه السلام را به عبيداللَّه بن زياد نوشت. او از [اجابت] آن خواسته‏ها، خودداري كرد و دستور ستيز و مبارزه داد و به اين شعر معروف، مثال زد:

الآنَ إذ عَلِقَـتْ مَخالِبُنــا بِـهِ                يرجُو النَّجاةَ وَلاتَ حينَ مَناصٍ

 ترجمه: اكنون كه چنگال‏هاي ما به او درآويخته است، او درصدد رهايي است؛ ولي راه گريزي نيست.

 وقتي امام علیه السلام، تلاش آنان را عليه خود ديد و اين‏كه دين را به پشتِ سرشان انداخته‏اند و دانست كه اگر فرمان ابن زياد را بپذيرد، به سوي خواري شتافته است و كارش پس از ذلّت، به كُشتن منجر مي‏شود، به جنگ و دفاع همراه با خانواده و يارانِ همراهش روي آورد و خونش را نثار كرد و با جانش از آن، محافظت نمود و ميان يكي از دو خوبي قرار گرفت: يا پيروزي ـ كه اي بسا، ناتواني كم‏شمار، بر توانمندي پيروز مي‏شود ـ و يا شهادت و مرگِ بزرگوارانه.

 امّا اين كه با رأي خود، با آراي همه خيرخواهاني همچون ابن عبّاس و ديگران مخالفت كرد، بايد گفت: حدس و گمان‏ها با نشانه و قرينه غالب، تقويت مي‏شوند؛ نزد برخي، تقويت و نزد ديگراني، تضعيف مي‏شوند. چه بسا ابن عبّاس، از آنچه به ايشان از كوفه نوشته شده بود، خبر نداشت و از نامه‏نگاري‏ها و پيغام‏ها و پيمان‏ها، بي‏خبر بود؛ و اين‏ها چيزهايي هستند كه حال مردم نسبت به آن‏ها متفاوت است، و اشاره به آن‏ها، جز به صورت اجمال امكان ندارد.»[35]

 در عصر حاضر، تنها كسي كه نظريّه تشكيل حكومت را پرورد و كوشيد تا آن را مستدل كند، آقاي صالحي نجف‏آبادي بود. وي بر آن است كه امام علیه السلام از همان آغاز، هدفِ از پيش تعيين شده‏اي نداشت؛ بلكه به اقتضاي شرايط، تصميم مي‏گرفت و هدفي را تعقيب مي‏كرد. به نظر او، قيام امام حسين علیه السلام، چهار مرحله داشته و ايشان در هر مرحله‏اي، هدفي را تعقيب مي‏كرده است:

 مرحله اوّل، از هنگامي كه امام علیه السلام از مدينه به سوي مكّه حركت كرد تا وقتي كه تصميمش بر ماندن در مكّه، باقي بود. هدف اين مرحله، مقاومت در مقابل تهاجم حكومت و بررسي اين موضوع بود كه: آيا تشكيل حكومت، ممكن است يا نه؟

 مرحله دوم، از هنگامي است كه امام علیه السلام تصميم گرفت به سوي كوفه برود تا هنگامي كه با حُر، برخورد كرد. هدف اين مرحله، مقاومت در مقابل حكومت و اقدام براي تشكيل حكومت پس از آماده شدن شرايط بود.

 مرحله سوم، از هنگام برخورد با حُر تا شروع جنگ است. هدف اين مرحله، مقاومت و فعّاليت براي جلوگيري از برخورد نظامي و برقراري صلح شرافتمندانه بود.

 مرحله چهارم، تهاجم نيروهاي نظامي دشمن و شروع جنگ است. هدف اين مرحله، مقاومت‏دفاع افتخارآميز بود.[36]

 خلاصه سخن وي، چنين است: «پيروزي نظامي [وتشكيل حكومت] براي امام علیه السلام، مطلوبِ درجه يك، و صلح شرافتمندانه، مطلوبِ درجه دو، و شهادتْ مطلوبِ درجه سه بوده است، با اين تفاوت كه آن حضرت، براي پيروزي نظامي و بعداً براي صلح، فعّاليت كرد؛ ولي براي كشته شدن، هيچ گونه فعّاليتي نكرد؛ بلكه اين عُمّال حكومت ضدّ اسلام بودند كه فرزند پيغمبر9 را كُشتند و چنين خسارت بزرگي را بر جهان اسلام، وارد ساختند.»[37]

 يادآوري مي‏شود كه نظر رايج اهل سنّت در تحليل قيام عاشورا نيز تشكيل حكومت به وسيله امام علیه السلام است. ابن كثير، عنوان يك بحث از كتابش را به همين نكته، اختصاص داده است: «حكايت حسين بن علي علیه السلام و علّت هجرتش با خانواده، از مكّه به عراق، براي به دست آوردن حكومت.»[38]

 همچنين شمس الدين ذهبي، درباره امام حسين علیه السلام نوشته است: «او در پي خلافت، از مكّه به سوي كوفه رفت.»[39]

ابن جوزي نيز مي‏نويسد: «اهل عراق به حسين علیه السلام نامه نوشتند: «به سوي ما بيا تا با تو بيعت كنيم» و چون او، خود را سزاوار [حكومت] مي‏دانست و گمان مي‏كرد كه ياري‏اش مي‏كنند، به سوي ايشان رفت.»[40]

اين كه ابن جوزي مي‏گويد: امام علیه السلام اميد به ياري داشت، يعني انتظار داشت كه پيروز شود و تشكيلِ حكومت دهد. هندوشاه صاحبي نخجواني نيز مي‏گويد: «كوفيان به حسين علیه السلام نامه نوشتند و اَيمانِ[41] مؤكّده ياد كردند كه اگر او به كوفه رود، با او بيعت كنند و به دفعِ [شرّ] بني اميّه، مشغول شوند و هر چه از معاونت و معاضدتْ ممكن باشد، بجا آرند، و اين مُراسلت و دعوت، مكرّر شد. حسين علیه السلام، ... به سخن ايشان، فريفته گشت و عزيمت كوفه را تصميم داد.»[42]

روشن است كه صراحت اهل سنّت در تبيين هدف امام حسين علیه السلام و عدم اختلاف آنان در اين زمينه، از آن روست كه تنها نگاهي تاريخي به اين مسئله دارند و بحث‏هاي كلامي را در آن، دخالت نمي‏دهند.