عوامل رشد وتکامل انسان از ديدگاه قرآن کريم

    علم وتفکر

علم ودانش ، تفکر و تعقل يکي از عوامل سازنده انسان به شمار مي رود . قرآن کريم براي علم و آگاهي ارزش بسياري قائل است . در ارزش علم و دانش همين بس که نخستين آباتي که بر پيامبر (ص) نازل شده است سخن از علم به ميان آورده است.((اقرء باسم ربک الّذي خلق خَلَقَ الانسان من علقٍ اقرء و ربّکَ الاکرم الّذي علّمَ بالقَلَم)) بخوان به نام پروردگارت که خلق کرد ، خلق کرد انسان را از خون بسته ، بخوان و پروردگارت از همه کريمان کريمتر است . او کسي است که نوشتن با قلم را ياد داد. (علق1-2)

آيات فوق از خدا سخن مي گويد و به پيامبر دستور مي دهد که بنام خدايش بخواند : خداي خالق خدايي که انسان را از خوني بسته خلق نموده است . خدايي که به بشر علم آموخته است و او را بر آنچه که نمي دانست آگاه نموده است.

همانطور که ملاحظه مي شود قرآن در ابتدا سخن از خدا به ميان آورده ، و پس از آن سخن از انسان و سرانجام سخن از علم و دانش .و اين نشان دهنده ارزش قرآن است که در نخستين آياتي که بر مهبط وحي يعني قلب نازنين پيامبر (ص) نازل شده است ، از خدا و انسان و علم سخن به ميان مي آورد.

اگر کسي علم و آگاهي نداشته باشد . نمي تواند تکاليف الهي را بشناسد تا به اطاعت صحيح از آنها تن در دهد . کسي که از دانش تهي باشد ، از کجا مي تواند به هدف حيات خويش دست يابد تا در آن مسير گام بردارد . خود قرآن علت سقوط بسياري از تبه کاران را عدم تعقل مي داند.(( و قالوا لو کنّا نسمع او نعقل ما کنّا في اصحاب السّعير)) و گفتند اگر ما به سخن آنان گوش مي داديم يا تعقل مي کرديم هر گز از ياران دوزخ نبوديم.(ملک10)

آيه فوق از زبان دوزخيان نقل مي کند که اينان در پاسخ به فرشتگان مي گويند اگر ما در دنيا دعوت رسولان را گوش داده بوديم و به آنها عمل مي کرديم و يا پيامها و فرامينها و حق بودن خود رسولان را درست تعقل مي کرديم ، هر گز از زمره گمراهان و دوزخيان نبوديم.

پليدي و زشتي را خداوند مربوط به عدم تعقل و انديشه مي داند . و افرادي را که نمي انديشند قرآن پليد مي داند.

))ويجعل الرّجس علي الّذين لايعقلون)) و پليدي را براي کساني که تعقل نمي کنند قرار ميدهد(يونس100)

قرآن کسانيرا که عقل و انديشه خود را بکار نمي برند جزو حيوانات به حساب مي آورد

((انّ شرّالدّوّابّ عندالله الصّمُّ البکمُ الّذين لايعقلون))بدترين جانوران در نزد خداوند کرها و لالهايي هستند که تعقل نمي کنند(انفال22) در بررسي آيات مربوط به تفکر و تعقل و علم و آگاهي اين نکته قابل توجه است که هدف تنها آگاهي سطحي نيست ، چراکه بسياري از آگاهيها ي دانشها و شناخت هاي انساني نه تنها منشأ اثري در حيات بشر نيست که چه بسا ضرر و زيانهاي فراواني نيز براي انسانها ايجاد مي کند.

انگيزه قرآن براي دعوت انسان به مطالعه و تفکر در آيات الهي اين است که انسان هدفداري خلقت را در يابد . در يابد که جهان بيهوده خلق نشده است در يابد که جهان داراي خالقي است خدا نام که انسان را بوجود آورده است و ناظر بر همه رفتار و اعمال او مي باشد . بنابرين قرآن کريم براي آن نوع علم و آگاهي ارزش و اصالت قائل است که موجب تعالي و تکامل انسان شود. علمي که سازنده باشد ، نه ويرانگر ، علمي که راهگشا بااشد نه راهزن ، علمي که انسان را صعود دهد نه سقوط، علمي که موقعيت انسان را در هستي روشن سازد، انسان را به سوي خدا کشاند ، رابطه انسان را با خود و خدا و ديگران مطرح سازد ، علمي که انسان به مدد آن آيه بودن جهان هستي را درک کند، هدفداري عالم هستي را در پرتو آن در يابد . از همين جاست که قرآن به انسانها گوشزد مي کند که اگر به جهان هستي و شگفتيهاي آن بنگريد ، جلوه حق بودن آن را درک خواهيد کرد.((الم تر انَّ الله خَلَقَ السّمواتِ والارضَ بالحقِّ)) آيا نمي بيني که خداوند آسمانها و زمين را بر حق آفريده است (ابراهيم19)

قرآن به انسانها گوشزد مي کند که هم درعالم درون (انفس) و هم در عالم برون (آفاق) به تفکر و تعقل بپردازيدتا هدفداري جهان هستي را در يابند و از آنجا به بازگشتشان بسوي خدا پي ببرند(( اَوَلم يتفکّروا في انفسهم ما خلقَ الله السّموات و الرضَوَما بينَهماالّا بالحقِّ وَ اَجلٍِ مسميً و انَّ کثيراً من النّاس بلقاءِ ربّهم لکافرون))آيا در درون خود انديشيده ايد که آسمانها و زمين و آنچه را که ما بين آنهاست جز بر مبناي حق و براي مدت معيني نيافريده است ، و عده اي از مردم به ديدار خدايشان کافر هستند (روم8)

از ديدگاه قرآن درجه و مقام افرادي را که داراي علم و دانش هستند بسيار بالاست و اين افراد از ديدگاه قرآن افضل بر افراد ناآگاه و بيسواد هستند(يرفع الله الّذين آمنوا منکم و الّذين اوتو العلم درجاتٍ)) خداوند درجات کساني از شما را که ايمان اورده و کسانيکه داراي علم و دانش هستند با لا مي برد.(مجادله11)

قرآن اگرچه براي علم ارزش قائل است ، ولي آن را بدون عمل نمي پذيرد ، يعني انسان بايد بر اساس علم و آگاهي خود دست به اتخاب و عمل صالح بزند. انساني که فقط بر فراورده هاي علمي خود بيفزايد ، بدون آنکه در انديشه رهايي ديگران از جهل و ناداني باشد رشد حقيقي پيدا نکرده است.(( مثل الّذين حمّلوا التّورات ثمَّ لم يحملوها کمثلِ الحمارِ يَحملُ اَسفاراَ بِئسَ مثلُ القومِ الّذينَ کذّبوا بآيات الله وَ الله لا يهديِ القَومَ الظّالمينَ)) وصف کسانيکه به تورات علم داشتند،   ولي به آن عمل نکردند ، مانند چهار پاياني است که بار کتاب را حمل مي کنند (واز آن هيچ نمي فهمند ). آري چه گروه بدي هستند کسانيکه آيات الهي را تکذيب کردند و خداوند ستمکاران را هدايت نمي کند.(جمعه5)

آيه فوق مرز ميان انسان و حيوان عمل بر طبق علم مي داند ، يعني اگر انسان به آنچه مي داند عمل نکند مانند الاغي است که بار کتاب را بر پشت خود حمل مي کند .و به راستي که چه فرقي است ميان حيواني که باري از کتاب را حمل ميکند با انساني که محفوظاتي رادر ذهن خود جمع نموده ، اما به آنها عمل نمي کند.