کشت وبرداشت گیاهان داروییجمع آوری گیاهان دارویی در رویشگاه طبیعی آن ها جهت به دست آوردن مواداولیه به نظر کاری آسان می آید. اما در واقع این کار نیاز به شناخت و تجربه دارد. اگر شخصی که می خواهد این نوع گیاهان را جمع آوری کند تجربه ای در این کار نداشته باشد خیلی آسان دو نوع گیاه شبیه به یکدیگر را با هم اشتباه می گیرد و نوعی را که اصولاً ربطی به گیاه دارویی موردنظر ندارد به خانه می آورد که ممکن است مضر یا حتی سمی باشند.

بنابراین نه تنها شناسایی دقیق گیاهی که در جستجوی آن هستیم لازم است، بلکه آشنایی با محل رویش، نیازها و شرایط اکولوژیک آن نیز از ضروریات به شمار می رود.

برخی گیاهان در محل های بسیار خاص می رویند و به بعضی دیگر از گیاهان متکی هستند یا در خاک به خصوصی رشد می کنند. در این میان گیاهانی وجوددارند که در اطراف روستاها، مناطق جنگلی، ساحلی، باتلاقی،کوهستانی، خشکی پسند، سایه پسند، گیاهان هرز، مزارع، جلگه ای، باغ ها یا حتی در اماکن مخروبه رشد می کنند. از سوی دیگر همه گیاهان ترجیح می دهند که همراه و در میان دیگر گیاهانی که دارای نیازهای مشابه هستند برویند. ضمناً برخی از گیاهان نیز کمیابند و باید تحت حفاظت قرار بگیرند.

حضور و وجود یک گیاه در طبیعت بستگی به شرایط و عوامل خاصی از نقطه نظر درجه حرارت، میزان بارش، نور و روشنایی، آب و موادغذایی، ارتفاع از سطح دریا و غیره دارد. دخالت انسان در طبیعت از قبیل کودپاشی، زراعت، برداشت علوفه، مصرف سموم علف کش یا حشره کش های مختلف از عوامی هستند که رشد این قبیل گیاهان را محدود می کند. حتی گاهی بر اثر این دخالت ها برخی از گیاهان به صورت جبران ناپذیری در موطن خویش از بین می روند. بنابراین برداشت و چیدن گیاهان دارویی در طبیعت مستلزم داشتن اطلاعات کافی برای شناخت گیاهان،رویشگاه و نیز بیولوژی آنهاست که مشخص کننده بهترین وقت برداشت است.

به غیر از گیاهان سالم نباید گیاه دیگری را چید. گیاه نباید هیچ گونه خرابی یا بریدگی داشته باشد و باید به خوبی رشد کند و در آغاز فصل خشک شدن، چیده شود. جمع آوری باید گونه به گونه صورت بگیرد و هرگونه در سبد یا ظرف های کاغذی جداگانه جمع آوری شود. سپس باید عمل آورده شوند و هرچه سریع تر قبل از پلاسیده شدن، خشک شوند.

کشت گیاهان دارویی

نیاز صنعت داروسازی به مواد موثره گیاهان به حدی زیاد است که امکان تأمین آن از طبیعت غیرممکن است. بنابراین بسیاری از این گیاهان باید در مزارع بزرگ کشت شوند.

در این جا یک رشته عوامل اساسی باید در نظر گرفته شود تا گیاه کیفیت و میزان مواد موثره خود را حفظ کند. در این قسمت از چند عامل اساسی نام می بریم. مهمترین عوامل عبارتنداز: انتخاب بهترین گونه و حتی بهترین واریته آن، به کار بردن دقت کافی در انتخاب بذر، قلعه و غیره، مطالعه و انتخاب ماشین آلات لازم برای کشت و برداشت مطابق آنچه در کشاورزی صورت می گیرد و طرز صحیح خشک کردن آنها. در هنگام کشت گیاه دارویی باید نیازهای طبیعی هرگونه را در نظر گرفت که ذیلاً به طور اجمال به پاره ای از آن ها اشاره می شود.

کشت قبلی، حاصل خیزی: تناوب مناسب کشت براساس تکنیک های کشاورزی و همچنین مقدار صحیح موادغذایی (ازت، فسفر، پتاس، کلسیم)

آماده کردن زمین و بذرپاشی: آماده کردن بستر کاشت قبل از بذرپاشی از قبیل: شخم، دندانه کشی، کودپاشی، کرت بندی و بذرپاشی با فواصل مناسب و آبیاری مراقبت های زمان کاشت: وجین علف های هرز به طور مداوم، افزودن کودهای حیوانی یا شیمیایی، جابجا کردن گیاهان آسیب دیده و ناقص.

برداشت: مشخص کردن زمان بهینه،مراحل جمع آوری، خشک کردن سریع و تهیه دارو

طرز تکثیر گیاهان دارویی

گیاهان دارویی از طریق جنسی و غیرجنسی تکثیر می شوند. کشت این گیاهان به مقدار زیاد اقتصادی ترین روش است و باید بذرهای مناسب از انواع انتخاب شده (به دلیل بازده بالا و میانگین بالای مواد موثره آن ها) کشت شوند. بذرها باید به طور خطی کاشته شوند و گاهی میان چین شده در فواصل بیشتری دوباره کاشته شوند. تمام کشت باید براساس اصول جاری کشاورزی وجین، آبیاری و کوددهی شوند.

گیاهان اغلب از طریق غیرجنسی یعنی قلعه ریزوم و پاجوش (مانند نعناع، توت فرنگی) تکثیر می شوند. گیاهانی مانند مرغ و سوسن بری از طریق تقسیم ریشه، قلعه و یا جوش تکثیر می شوند و بالاخره گیاهانی نظیر خطمی، زنجبیل شامی توسط جوانه های نابجای ریشه و سیر به کمک پیاز تکثیر می گردد. در مبارزه با گیاهان هرز، بیماری ها و انگل ها باید تا حداکثر امکان از به کار بردن موادشیمیایی خودداری کرده چرا که باقی مانده این مواد ممکن است برای بدن مضر باشد.

روش های برداشت ، آماده سازی، خشک کردن و نگهداری گیاهان دارویی

چیدن (بریدن یا شکستن) قسمتی از گیاه (که بهتر است به کمک چاقوی تیز یا اگر آن قسمت چوبی است به قیچی باغبانی انجام شود) در قسمت جدا شده باعث پاره ای تبدیلات بیولوژیک می شود و در نتیجه یاخته های گیاهی شروع به ضعیف شدن می کنند. جداشدن قسمت هوایی از ریشه قبل از هرچیز قطع جریان موادغذایی و تعرقی را باعث می شود. و جریان آبی که مواد غذایی در آن محلول است به سمت بالا می رود، متوقف می شود.

در صورتیکه گیاه فوراً به صورت ورقه های نازک در معرض هوا پهن نشود، خطر گرم شدن آن می رود، زیرا آنزیم هایی که در گیاه وجود دارند، و قبلاً مواد محرکه تشکیل می داده اند، شروع به تجزیه شدن می کنند. خشک کردن گیاهان دارویی مانند دیگر گیاهان مفید (از قبیل ادویه جات و گیاهانی که مصارف صنعتی دارند) باید به وسیله خود تولید کننده یا جمع کننده آن ها انجام شود.

زمان جمع آوری گیاه در طبیعت یا در مزرعه ها با توجه به وجود حداکثر ماده موثر در گیاه در طول رشد آن انتخاب می شود. معمولاً گیاه جمع آوری شده باید هرچه سریع تر خشک شود تا از آسیب دیدگی در هنگام پژمردگی جلوگیری شود. در اکثر موارد، از روش خشک کردن گیاه زیرنور مستقیم خورشید استفاده نمی شود، چرا که نور خورشید مواداولیه را از بین می برد و گیاه به سرعت زرد و قهوه ای می شود.

گیاهانی که برای اسانس گیری جمع آوری می شوند، با عمل خشک کردن در نور خورشید، یک سوم و گل گندم و نعناع یک پنجم مواداولیه خود را از دست می دهند. در برخی موارد توصیه می شود قبل از این که گیاه به محلی سرپوشیده منتقل شود که دارای جریان هوا باشد یک هواکش نیز داشته باشد، مدت کوتاهی در نور آفتاب قرار بگیرد. خشک کردن گیاه به معنای گرفتن تدریجی رطوبت آن است. اغلب قبل از خشک کردن برای زدودن گرد و خاک و آشغال و خاک چسبیده به آن لازم است گیاه به مدت کوتاهی در جریان آب شستشو شود.

خشک کردن گیاهان روی زمین به هیچ وجه روش مناسبی نیست و زیر آن ها نباید روزنامه پهن شود، بلکه باید از کاغذ سفید و کاملاً تمیز استفاده کرد. گیاهان کامل را می توان به صورت بسته یا دسته آویزان کرد به شکلی که گل به طرف پایین و در هوای آزاد مثلاً در کناره پنجره قرار بگیرد. از این روش برای خشک کردن گل های تزئینی برای ساختن دسته های خشک نیز استفاده می شود.

هر نوع گیاهی باید جداگانه خشک شود تا در شناسایی آن ها اشکالی ایجاد نشود. پس از خشک کردن نیز باید به انبار کردن آن ها توجه کافی مبذول کرد.

از گیاه تا دارو

گیاه تازه و زنده که دارای مواددارویی است به نام گیاه مادر شناخته می شود. در این حالت گیاه دقیقاً یک دارو نیست و به صورت دارو نیز در نخواهد آمد مگر آن که اعمالی که برایتان توضیح دادیم خصوصاً در مورد خشک شدن روی آن انجام شود. امروزه کارهایی از قبیل خردکردن، آسیاب کردن، الک کردن، مخلوط کردن گیاهان به صورت مکانیزه در کارخانه های داروسازی انجام می شود و تنها عمل دستی که نیاز بسیاری به تمرین و تجربه نیز دارد، کندن پوست برخی از قسمت های گیاه است، مانند ریشه دیوند، خطمی و غیره.

طبقه بندی گیاهان دارویی براساس اثرات آنها

ساختمان شیمیایی مواد موثره گیاهان اثر درمانی آن ها را برحسب عملشان در بدن انسان مشخص می کند. بنابراین آن ها را برحسب شعاع عملشان (مانند داروهای دیگر موجود در منار کوپه) در گروه های معینی طبقه بندی می کنیم. همیشه یک گیاه دارویی اثری مشخص ندارد و طیف اثرات آن ممکن است زیاد یا کم شود. به این معنی که یک گیاه ممکن است در درمان چندین بیماری موثر باشد و برعکس برای تقویت اثر درمانی آن ها اغلب مخلوطی از چند گیاه تهیه می شود تا تأثیرشان چند برابر شود.

گیاهان تلخ

داروهای گیاهی هستند که روی کار معده خصوصاً در هنگام بی اشتهایی تأثیر می گذارند، انواع مختلفی از آن را قبل از غذا مصرف می کنند از قبیل: گیاهان تلخ، شبدر آبی، گیاهان تلخ معطر نظیر درمنه، سنبل خطاتی طبی.

گیاهان تلخ لعابدار: گیاه شاهدانه (داروهای منقبض کننده)

این هوا روی بشره یا مخاط با تشکیل رسوبات سخت همراه با بافت پروتئینی تأثیر می گذارند. آن ها آب موجود در بافت ها را می گیرند و با کم و بیش خشک کردن آن ها اثر ضدتوری نیز دارند. این گروه شامل شمس بری، مریم گلی، گل مینا، تره تیزک، پوست درخت بلوط و بید، درخت گردو، توت روباه، هفت بند، آویشن می شود.

ضدالتهاب ها

این مواد برای درمان زخم ها و کوفتگی ها به کار می برند. آن ها ورم را کاهش می دهند و بازسازی بافت های آسیب دیده را تسریع می کنند. بنابراین بابونه واکیل کوهی جراحت ها را التیام می بخشند، خزه اثر ضد تورم روی مجاری ادرار دارد و گل نرگس ضمن التیام زخم ها، بیماری های پوستی را درمان می کند.

گیاهان ضدنف

در این جا منظور موادی هستند که اثر خوبی روی نفخ گازهای معده و انقباضات دردناک و حتی تشنج عضلات شکم دارند، این مواد احساس فشار درد را کاهش داده باعث توقف رشد باکتری هایی می شوند که تخمیر ایجاد می کنند. این گروه شامل داروهایی است که رفع کننده تشنج و انقباضات دارند. گیاهانی از این قبیل عبارتند بابونه، سرو کوهی، نعناع، میم، الحلیل کوهی ، زیره.

گیاهان معرق

گیاهانی که عمل تعرق را آسانتر می نمایند عبارتند از : گل ماهور، آقطی سیاه، بابونه، شاه تره و بنفشه وحشی.

گیاهان کاهش دهنده تعرق

گیاهانی که از تعرق زیاد جلوگیری می کنند عبارتند از: مریم گلی، سنبل الطیب، بلادون و برای مصرف خارجی، برگ گردو و پوست درخت بلوط

گیاهان مدر

این گیاهان ترشح ادرار را زیاد می کند، برای ناراحتی مجاری ادرار مورد استفاده قرار می گیرند. آن ها ضمن این که مدر هستند کمی هم حالت ضدعفونی دارند از آن ها می توان در مواردی از قبیل ناراحتی های کلیوی سبک، سنگ کوچک یا شن ادراری استفاده کرد. در صورتی که ناراحتی کلیوی هم ناراحتی های قلبی، ورم قلبی یاسدوز کبدی داشته باشد. این داروها مناسب نیستند و باید به پزشک مراجعه شود.

گیاهان دارویی از قبیل گل آمفلی سیاه، سروکوهی، پرسیاوش، ریشه جعفری و گیاهان غیردارویی: بادآورد، لوبیا را می توان نام برد.

گیاهان خلط آور لعاب دار

گیاهان دارویی ایجاد خلط را تسهیل می نمایند آن ها محتوی لعاب های گیاهی هستند که با جذب رطوبت بار کرده قسمت دیگر را مرطوب می کند و این به دلیل خاصیت جذب آب این مواد است. آن هاهمچنین ورم منطقه ای راکه قسمت ورودی نای را احاطه نموده است با تسکین  سرفه کاهش می دهند.

گیاهان ضدسرفه

این ها در واقع گیاهان خلط آور آرام کننده سرفه هستند در اکثر موارد از آن ها به صورت مخلوط استفاده می کنند. از سیاه گیاهان ساده نیزمی توان از خطمی، پنیرک، بارهنگ، به دانه و شیرین بیان نام برد.

گیاهان مقوی قلب

این گروه شامل گلوکوزیدهای گیاهی است که اثر تقویتی روی کار قلب دارند. این مواد آهنگ کار قلب را تسریع می کنند. دفع آب به عنوان اثر جنبی مصرف این مواد شناخته شده است. در این گروه می توان از گل انگشتانه، آدونیس، گل برفک نام برد.

مواد آرامبخش

این مواد آرام کننده در موارد عصبی بودن، ضعف اعصاب و تغییرات رفتاری در سیستم اعصاب مرکزی (بیماری ضعف اعصاب) مصرف می شود.در مقایسه با داروهای شیمیایی، این مواد اثر بسیار آرام تر و ملایم تری از خود نشان می دهند. از گیاهان آرامبخش می توان از سنبل الطیب، گل ساعتی، رازک، خلنگ نام برد.

ضدفشار خون

این گیاهان روی فشار خون بالا (ناراحتی های سیستم تنظیم کننده) تأثیر می گذارند. درمان این بیماری شامل رژیم غذایی و داروهای مناسب آن است. درمرحله آغاز بیماری فشارخون می توان از مسکن و پایین آورندهای فشار خون نظیر سنبل اطیب، یولاف، زنگ چاودار، سیر، اکلیل الملک استفاده کرد.

گیاهان معطر

عبارتند از گیاهانی که برای بهتر کردن مزه و عطر داروها به کار برده می شوند و دارای اثر ضدعفونی کننده نیز هستند نظیر، مریم گلی، بابونه رومی، اسطوخودوس، الکیل کوهی

سیر

گیاهی است دو ساله با پیازی مرکب از پیازچه ها و ساقه راست که در انتهای آن گلی چتری قرار دارد که شامل چندین پیازچه است. گل ها به وسیله یک پوشینه برگی شکل حفاظت می شوند. سیر همیشه به عنوان یکی از گیاهان مهم دارویی و چاشنی غذایی کشت می شده است. انواع مختلفی از این گیاه تاکنون شناخته شده و اساساً آن را به دو گروه اصلی تقسیم می کنند.

1- سیر زمستانی که در پاییز کاشته می شود و در سال بعد گلی که محتوی پیازچه است می دهد.

2- سیر زمستانی یا بهاره که در پاییز یا بهار کاشته می شود ولی گل نمی دهد. هر دو نوع آن را به وسیله تقسیم گیاهی و کشت خود سیر می توان تکثیر نمود. سیر را در زمان رشد کامل جمع آوری و خشک کرده و در محلی که خشک و دور از سرما نگهداری می کنند.

پیازها دارای اثر دارویی هستند و به صورت تازه یا کنسرو شده مصرف می شوند. این گیاه محتوی یک اسانس روغنی و یک ترکیب گوگردی به نام آلتین استکه در هوای آزاد تجزیه شده (سلولهای آسیب دیده سیر) به الیسین با بوی تند و آلیدی سولفید تبدیل می شود. همچنین سیر محتوی مقدار زیادی ید است. این گیاه ضدتصلب نسوج و پایین آورنده فشار خون است. ضمناً ضدعفونی کننده روده است که در صورت وجود ناراحتی های روده ای و اپیدمی گریپ به کار می رود. سیرمسهل صفرا و ضدانگل بوده محل نیش حشرات را تسکین می دهد، ولی در صورت استفاده طولانی از آن امکان ایجاد اگزما وجود دارد.  

هویج

(تیره چتریان) گیاهی پرورشی، دوساله با ریشه ای دوکی شکل و در اکثر موارد به رنگ پرتقالی با برگ های چند شانه ای و عطری خوشایند است. در سال دوم ساقه ای منشعب با برگ های بریده بریده متناوب از آن می روید که در انتهایش چتری از گل های سفید قرار دارد. میوه آن دو فندقه ای است و کرک های خمیده (شکل پایین در تصویر) دارد. این گیاه به صورت خودرو در دامنه های خشک یا مراتع می روید. نوع خودرو ریشه ای سفید دارد (شکل پایین سمت راست). هویج پرورشی انواع مختلفی از قبیل ریشه بلند، استوانه ای، گرد به رنگ های پرتقالی، زرد یا کاملاً قرمز دارد .

این گیاه در باغ ها و مزارع کشت می شود.تازه کاملاً رسیده که ریشه گیاه نیز هست به صورت رنده شده یا با گرفتن آب آن که به صورت شربت درست می کنند. استفاده می شود. مواد مهم موجود در این گیاه پرو وینامین های A و C و ترکیبات ویتامین B ، قند، پکتین و موادرنگی است. هویج تازه، خصوصاً کاروتن های موجود در آن  (پروویتامین های A)، دید چشم را بهبود بخشیده و دید صبحگاهی را تقویت میکند.

از دیگر اثرات سودمند هویج دفع انگل های روده ای، اسکاریس و کرمک است. این گیاه مدر است و ناراحتی های روده ای را بطرف می کند و خصوصاً از آن در تغذیه کودکان استفاده می شود. آب هویج داروی خوبی علیه آمیدالیت کودکان است. رژیم غذایی براساس هویج دردهای سرطانی راتسکین می دهد. میوه این گیاه برخی مواقع برای دفع انگل ها در جوشانده ها مورد استفاده قرار می گیرد.بادام