سابقة تاريخي منبت كاري

واژة «منبت» به معناي كنده كاري روي چوب است، كه سابقه اي ديرينه دارد. شايد بتوان آغاز تاريخ منبت كاري را زماني دانست كه انسان نخستين با ابزاري برنده، چوبي را تراشيده است.
منبت كاري روي چوب از قديم در ايران مرسوم بوده است.
در كشور ما آثاري از منبت كاري هاي نسبتاً قديمي به جاي مانده كه بر روي درب مقبره هاي ائمه اطهار (ع) و نيز منبرها انجام شده است. دليل سالم ماندن اين آثار، هم احترام مذهبي مردم به اين اماكن و هم بيدزدايي آنهاست. پاره اي از اين آثار 900 تا 1000 سال قدمت دارند.

مواد و مصالح منبت كاري
مهمترين ماده اي كه روي آن منبت كاري مي كنند چوب است. اين چوب بايد محكم و بدون گره باشد. براي اين منظور از چوب‌هاي آبنوس، فوفل، بقم، شمشاد، عناب ... و گردو استفاده مي كنند. البته آبنوس و بقم چون هم محكمتر و هم چربتر هستند دوام بيشتري دارند؛ اما در ايران به خاطر فراواني چوب گردو اكثراً از اين چوب استفاده مي شود. از ديگر مصالح منبت كاري مي توان از «عاج» «صدف» و «استخوان» نام برد.
وسايل و ابزار منبت كاري

مغار

وسيله اي است براي تراشيدن چوب و اندازه هاي مختلفي دارد كه اين اندازه ها بر اساس پهناي مغار تعيين مي شود. در موقع كنده كاري بايد انحناي شيب دار مغار به سمت كار باشد. مغارها انواع گوناگون دارند.
چوب ساب
براي از ميان بردن پستي و بلندي هاي زمينه يا گرد كردن پايه‌هاي ميز و صندلي به كار مي رود و دو نوع دارد:
1ـ چوب ساب كج 2ـ چوب ساب راست
چكش يا تخماق
براي كوبيدن و ضربه زدن به انتهاي مغار به كار مي رود. جنس سر اين چكش در قديم از چوب بود ولي هم اكنون براي ساختن آن از پلاستيك فشرده استفاده مي كنند. پلاستيك فشرده سبب مي شود تا ضربات، صدا نداشته باشند و دستة مغار آسيب نبيند و ضمناً وزن مناسب چكش نيز، هنرمند منبت كار را خسته نكند.
روغن دان
جعبه اي است كه داخل آن پنبة آغشته به روغن خوراكي يا پارافين قرار دارد. نوك مغار حين تماس با پنبه چرب مي شود. بدين ترتيب موقع كنده كاري، مغار راحت جلو مي رود و براده را به شكلي ظريف بر مي دارد.


سنگ نفت
براي تيز كردن نوك مغار به كار مي رود. نوك مغار بايد هميشه تيز و صاف باشد، در غير اين صورت عمل دلخواه را انجام نمي دهد. يك طرف سنگ نفت زبرتر از طرف ديگر است. براي تيز كردن مغار، تيغه را اول با قسمت زبر و سپس با قسمت نرم تيز مي كنند: نوك بعضي مغارها آنقدر تيز است كه مي تواند موي دست را بتراشد. سنگ را در نفت مي گذارند تا هميشه نرم بماند و تيغه مغار را خراش ندهد. اگر سنگ در نفت نباشد خود نيز ناهمگون و سريع ساييده خواهد شد.
گيره
كار براي اجراي عمل منبت به گيره بسته مي شود. وجود گيره بسيار الزامي است، زيرا دست هاي هنرمند براي ايجاد خلاقيت بايد آزاد باشد.
روش كار منبت كاري
1.    ايجاد فرم اوليه: فرم لازم و اصلي براي شروع كار منبت توسط «نجار» فراهم مي شود.
2.    طرح: ممكن است طرح در ذهن هنرمند منبت كار وجود داشته باشد. در اين حالت وي مستقيماً آنچه را كه در ذهن دارد به سطح كار منتقل مي كند. در حالت ديگر طراح، طرح را بر روي كاغذ مي كشد و به هنرمند منبت كار مي دهد. اين طرح به سه روش بر سطح كار منتقل مي شود.
الف: فتوكپي طرح اوليه را روي چوب مي چسبانند.
ب: با قرار دادن «كاربن» در حد فاصل طرح و سطح كار، طرح بر روي كار منتقل مي گردد.
ج: كاغذي كه طرح روي آن كشيده شده به روغن آغشته مي شود. اين كاغذ را روي چوب مي گذارند و با مداد روي خطوط طرح مي كشند تا نقش طرح از طرف ديگر روي چوب منتقل گردد.
3.    نحوه منبت كاري: قطعة كار را به گيره مي بنديم. ابتدا با مغار شفره، خطوط محيطي طرح را مشخص مي سازيم و از زمينه جدا مي كنيم. سپس با مغار راست، زمينة كار را به نحوي پايين مي بريم كه سطوح گود شده در سراسر زمينه يكسان باشند. بعد با مغارهاي مختلف و با توجه به تناسب طرح از نظر انحنا، خطوط راست و منحني، گودي و برجستگي،‌ عمل منبت كاري را ادامه مي دهيم. در منبت كاري، با يك دست مغار و با دست ديگر چكش را نگاه مي داريم و بر حسب مقدار چوبي كه بايد برداشته شود، زواياي مختلفي به نوك مغار مي دهيم. براي بار برداري و كندن زمينه از ضربات چكش به دستة مغار استفاده مي كنيم و هنگام منبت كردن طرح اصلي، با هر دو دست مغار را مي گيريم. پس از پايان كار منبت كاري، سطوح كار با سنبادة بسيار نرم، صاف و صيقلي مي شود. در مرحلة بعد بدان روغن يا پلي استر مي زنيم تا چوب بر اثر مرور زمان ترك نخورد و در مقابل رطوبت مقاوم باشد.
يك كار منبت شدة خوب داراي اين خصوصيات مي باشد:
1-    يكپارچه، صاف و صيقلي است.
2-    كار منبت پيچيده و ظريف است.
3-    طرح آن از اصالت برخوردار بوده و تناسبات آن رعايت شده است.
معرق

معرق در اصل به تكه هاي ريز از كاشي اطلاق مي شود كه در كنار هم چيده مي شوند و فرم هاي مختلفي را تشكيل مي دهند. اين نوع كاشي براي تزيين داخل و خارج گنبدها و سر در مساجد به كار مي رفته است. ساخت معرق، پرزحمت و وقت گير است زيرا بريدن و ساييدن كاشي بسيار مشكل است. معرق كاري در قرن ششم هجري يعني در دورة سلجوقيان به سمت كمال رفت و متداول شد.

اما آنچه موردنظر بحث ماست معرق روي چوب است. معرق روي چوب عمري پنجاه ساله دارد و پديده اي تازه در ايران است. در اين شيوة تازه كه از منبت كاري جدا شده، طرح مورد نظر را روي چوب و به وسيلة مغار خالي مي كردند و به جاي آن تكه هايي به همان اندازه از چوب هاي مختلف يا عاج، جاگذاري مي نمودند.
پس از به وجود آمدن اره مويي هاي بسيار باريك، معرق روي چوب وارد مرحلة جديد گشت و هنري با ظرافت و اعجاب آور گرديد. در اين مرحله، بجاي آنكه بر روي چوب كنده كاري شود و نقوش مورد نظر در آن جاي گيرد؛ با قرار دادن قطعات مختلف از قبيل صدف، عاج، استخوان، فلز و چوب هاي مختلف رنگي در كنار يكديگر، معرق ايجاد مي شود.
در واقع معرق روي چوب را مي توان تابلو نقاشي‌اي دانست كه در آن بجاي رنگ، از چوب‌هاي مختلف رنگين و به جاي قلم مو، از ارة مويي استفاده مي شود.
ابزار كار معرق
كمان اره: كه ارة مويي به آن بسته مي شود و در حقيقت از ابزار اصلي ايجاد معرق است.
اره مويي چوب بر: كه تيغه‌اي برنده و بسيار ظريف است و دندانه‌هاي آن، دو به دو متمايل به چپ و راست مي باشند. اين نحوة ساخت باعث مي شود كه اره در چوب به راحتي برش ايجاد كند.
اره مويي فلزبر: كه دندانه هايش به رديف در كنار هم قرار گرفته اند. در معرق سازي از اين تيغه براي بريدن صدف استفاده مي شود. اره ها اندازه‌هاي مختلفي دارند كه نازكترين آنها ارة 8 صفر و درشت‌ترين آنها ارة شمارة 5 است.
ميزكار و تختة كوچكي به نام «پيشكار» به ابعاد 15×10 سانتيمتر، كه در جلوي آن شكافي به شكل «7» وجود دارد. پيشكار به لبة ميز كار كوبيده مي شود.
ميخ سايه: كه يك نوع ميخ كوتاه و ظريف است و براي نگاهداشتن قطعات قالب به كار مي رود.
تيزك: كه نوكي تيز دارد و براي برداشتن قطعات قالب به كار مي رود. جنس تيزك از فولاد است.
چكش و گازانبر.
مواد و مصالح معرق
1.    تخته سه‌لايي به ضخامت 3 ميليمتر براي چسباندن طرح بر روي آن به وسيلة چسب فوري.
2.    تخته سه لايي به ضخامت 18 ميليمتر، كه بدان «زيركار» مي گويند و قطعات معرق شده بر روي آن پرس يا چسبانده مي شود. ضخامت زياد اين تخته سه لايي از آن جهت است كه پس از روغنكاري و رنگ‌آميزي، به علت نيروي كششي رنگ خم نشود.
3.    چسب فوري براي چسباندن طرح بر روي تخته سه لايي و چسب نجاري براي چسباندن قطعات معرق شده بر سطح «زير كار».
4.    چوب هايي به رنگ‌ها و جنس‌هاي مختلف از قبيل چوب گردوي تيره و فوفل كه بيشتر براي زمينه به كار مي روند و چوب شمشاد، نارنج، بقم، سنجد، اقاقيا، عناب، افرا، كي كم، ...، و گلابي همچنين عاج، صدف، خاتم و شبه عاج كه يك نوع فيبر مخصوص است.
انواع معرق از نظر زمينه
معرق از نظر زمينه به دو دسته تقسيم مي شود:
1.    معرق زمينه رنگ: پس از اتمام كار، قطعات معرق شده بالاتر از سطح زير كار مي باشند؛ بنابر اين زمينه رنگ پلي استر مشكي پر مي شود تا همسطح نقوش معرق شده شود.
2.    معرق زمينه چوب: در اين نوع معرق، تمامي قطعات معرق در محل هاي خالي ايجاد شده روي زمينة چوب جاي داده مي شوند.
نحوة ايجاد معرق
معرق زمينه رنگ:
1.    طرح معرق توسط طراح روي كاغذ كشيده مي شود.
2.    طرح را به وسيلة چسب فوري روي تخته سه لايي به ضخامت 3 ميليمتر مي چسبانيم.
3.    با اره مويي سه لايي را به چند قطعه تقسيم مي كنيم. اين قطعات بايد به اندازه‌اي باشند كه هنگام بريدن انتهاي كمان اره به آنها گير نكند.
4.    قطعات تقسيم شده را در كنار يكديگر قرار داده، به وسيلة ميخ سنجاقي بر روي سطح «زير كار» ثابت مي كنيم.
5.    حال از پايين تابلو شروع به كار و هر قسمت از قطعات تقسيم شده را به قطعات كوچكتري تبديل مي كنيم.
6.    اكنون با اره مويي شروع به بريدن چوب مي كنيم. نحوة برش به اين ترتيب است كه اره مويي بايد مماس با محيط قالب حركت كند و به طور عمودي بالا و پايين رود تا كناره‌هاي تكة بريده شده، صاف درآيد.
7.    قطعات به دست آمده از مرحلة 6 را به وسيلة چسب نجاري بر روي «زير كار» مي چسبانيم. مجموعة اين اعمال تا پايان كار ادامه مي يابد.
8.    پس از اتمام كار، قطعات معرق شده برجسته تر از سطح «زير كار» مي باشند. بنابراين زمينه را با رنگ پلي استر مشكي پر مي كنيم تا همسطح سطوح معرق شده، شود.
معرق زمينه چوب:
مراحل 1 و 2 نظير مراحل معرق زمينه رنگ مي باشند.
3.    چوبي از جنس گردوي تيره يا فوفل به اندازة كادر طرح، تهيه مي كنيم. سپس طرحي را كه روي سه‌لايي چسبانده‌ايم، با ميخ سايه‌به‌ چوب زمينه متصل‌مي‌كنيم.
4.    در حد فاصل چوب زمينه و «زيركار» ورقه‌اي از نايلون قرار مي دهيم.
5.    كلية نقشه را با بريدن از زمينة كار جدا مي كنيم. سپس به وسيله گازانبر ميخ ها را مي كشيم تا تخته سه لايي از چوب زمينه جدا شود.
6.    در اين مرحله زمينة چوب و قالب به دست آمده از سه لايي را نگاه مي داريم و زمينة بريده شدة تخته سه لايي و قالب چوبي به دست آمده را دور مي اندازيم. بنابراين در اين مرحله، تابلويي داريم كه زمينة آن چوب و قالب آن طرح هاي روي تخته سه لايي است.
7.    اينك ازپايين‌تابلو شروع به كار مي‌كنيم. قالب‌ها را طبق سليقه برروي‌چوب‌هاي مختلف رنگين يا صدف يا عاج قرار داده و همانند مرحلة ششم از «معرق زمينه رنگ» شروع به برش مي كنيم.
8.    هر تكة معرق شده از مرحلة 7 را در شكاف مخصوص خود در چوب زمينه قرار مي دهيم و مي چسبانيم. نايلون مرحلة 4 باعث مي شود تا قطعات معرق به «زير كار» نچسبند. اگر تكة معرق شده به اندازة 1/0 ميليمتر بزرگتر از قالب باشد، درون محل خود در چوب زمينه فرو نمي رود. بنابراين كار معرق زمينه چوب به مراتب مشكل تر و هنري تر از معرق زمينه رنگ مي باشد. يك كار معرق خوب، كاري است كه بين قطعات آن فاصله ايجاد نشود و رنگ آميزي آن جالب باشد. اصالت طرح و نقشه نيز ملاك و معيار يك كار برجسته و نفيس است.
9.    در خاتمة كار، چوب زمينه به چوب «زير كار» پرس مي شود.
دوام معرق زمينه چوب بيش از معرق زمينه رنگ مي باشد، خصوصاً در كادرهاي بزرگتر از 50×50 سانتيمتر، امكان ترك خوردن پلي استر زياد است. 

  منبع: كتاب هنرهاي سنتي ايران
(منبت كاري) مؤلف: محمد ستاري